بررسی ارتباط مهارت اجتماعی با عزت نفس کودکان مقطع ابتدایی

مقدمه

 

محدودترین جمع انسانی خانواده است كه از زن  ومرد  و فرزندان آنها تشكیل میشود. واقعیت این است كه كودك در مركز تعاملاتی قرار دارد كه از متغیرهای خانوادگی و روشهای فرزند پروری اثرمیپذیرد .ارتباط یكی از مهمترین زمینه های سلامت زندگی اجتماعی و منشأ فرهنگ و به عنوان زمینه و مبنای حركت و ارتقای انسانی است كه اگر ویروسی شود، بی شك پایه  اصلی زندگی می لغزد و رضایت از آن محو می شود. در این میان ارتباط مؤثر با دیگران، مهارتی  است كه انسان را در موقعیّت ممتاز و بهتری قرار می دهد و دستیابی به موفّقیّت و خوشبختی را سهل تر می سازد(نظری نژاد1376).

 ارتباط مؤثر رابطه ای است كه در آن شخص به گونه ای عمل می كند كه در آن علاوه بر اینكه خودش به خواسته­هایش می رسد، افراد مقابل نیز احساس رضایت دارند.بسیاری ازمحققان اتفاق نظر دارند كه مهارتهای اجتماعی آموختنی هستند زیرا كودكانی كه در محیط های نامناسب بزرگ شده اند ازلحاظ اجتماعی رفتارهای نامعقول دارند . باتوجه به این مسائل دست اندركاران تعلیم وتربیت كودكان نقش مهمی در طراحی برنامه های آموزشی دارند. و از مهارتهای اجتماعی بهره گرفته وبا استفاده از تجارب خود برنامه های مربوط به مهارت های اجتماعی راطراحی میكنند. کیفیت روابط در دوران کودکی اهمیت اساسی دارد. زیرادر این زمان است که بذرهای عزت نفس کاشته می شود ،تصور می شود که مادر از این لحاظ نقش محوری ایفا می کند.(بیابانگرد1376). اگر مادر با فرزند رابطه سالم داشته باشد کودک خواهد توانست در مورد خود و توانایی برقراری روابط شخصی و صمیمی در بزرگسالی احساس مثبت داشته باشد و عکس این موضوع صادق است ، شکست در ایجاد همبستگی عاطفی با مادر می تواند به اضطراب دایمی ناشی از بی توجهی یا طرد منجر شود . پیام هایی که کودکان به مرور و با گذشت زمان از افراد مهم پیرامون خود در مورد خودشان دریافت می کنند برای عزت نفس آن ها بسیار مهم است بعلاوه عزت نفس خود پدر و مادر ،عملکرد وساختار خانواده نیز درمیزان عزت نفس کودک اهمیت دارد.  (اسمیت-موت1999)[1]

همسالان و دوستان از مهمترین عوامل اجتماعی شدن كودكان  به  شمار می آیند. آنها  از  طرق مختلف بر یكدیگر تأثیر می گذارند و از یكدیگر تأثیر می پذیرند. بسیاری از محققان بر این عامل تأكید دارند و از  آن به عنوان ارتباط افقی یاد كرده اند، یعنی ارتباطی كه در بین افرادی نسبتاً هم سطح از لحاظ سنی، طبقه اجتماعی، تحصیلی، اقتصادی و ... برقرار است. تا قبل از یك سالگی به ندرت ارتباطی معنی دار بین كودكان برقرار می شود. كودكان ده ماهه به گونه ای با یكدیگر برخورد می كنند كه انگار عروسك اند، برای هم صدا در می آورند، موهای همدیگر را می كشند یا اعتنایی به یكدیگر نمی كنند. از حدود دو سالگی به بعد اولین ارتباط های معنی دار میان كودكان ایجاد می شود. البته دوام این ارتباط ها بسیار اندك است و در حد چند دقیقه بازی با یكدیگر باقی می ماند. در سنین دبستانی و پیش دبستانی، كودكان علاقه مند به برقراری ارتباط با همسالانی اند كه شاد و زیبا باشند و اسباب بازی ها، خوراكی ها و وسائل خود را در اختیار آنها قرار دهند. ارتباط و دوستی های این دوره حالت موقت و گذرا داشته، به سرعت شكل می گیرند و سریعاً تغییر می كنند. ویژگی های ارتباطات خاص این دوره تقریباً مطابق رشد اخلاقی كودكان این دوره است ( پیش قراردادی). كودك  ,پایبندی مداوم به ارتباطات خود ندارد، به راحتی دوستانش را كنار می گذارد بدون این كه علت خاصی وجود داشته باشد. و درك عمیقی از دوستان، صمیمیت و ارتباط متقابل ندارد. در سال های میانه و پایانی كودكی ارتباطات براساس كمك به یكدیگر و رفع نیازهای هم شكل می گیرند و اعتماد به هم  نقش مهمی در تداوم آن ایفا می كند. كودكان  دركی ذهنی از دوستان پیدا می كنند و دوستان تنها اشخاصی نیستند كه با هم بازی می كنند، بلكه كسانی اند كه ویژگی ها و مشتركات خاصی بین آنها برقرار است كه یكی از آنها دوست داشتن همدیگر است. تحول و تغییر در استدلال های پنهان مربوط به دوستی با فرد یا اشخاص خاص، با افزایش سن تغییر می یابد. در اولین مرحله رشد دوستی و ارتباط، معمولاً استدلال نهان در ارتباط بین دو كودك و نزدیكی فیزیكی آنها به همدیگر است. یعنی این دو به این دلیل ساده با هم دوست اند كه همسایه، دوست خانوادگی، هم مدرسه یا هم كلاس اند.(باستانی1386).

  فرهنگ  اجتماعی و آموزش آن  به كودكان  از  عناصر اصلی  شكل گیری تمدن  درخشان    مسلمانان بوده است و در روند اجتماعی كردن كودكان ، موثر بوده  است.  فرد آموزش دیده می توانست با انتخاب و ارائه رفتار مناسب در زمان و وضعیت معین از هدر رفتن نیروها جلوگیری به عمل آورد و بدین گونه پیشرفت و توسعه جامعه از سرعت كافی برخوردار شود. طرد كردن یا نادیده گرفتن كودكان در حقیقت تحت تاثیر ویژگی های اخلاقی و موقعیت های مختلف نهفته در متن مورد آموزش قرار می گیرد و كودكانی كه رفتار اجتماعی منفی را كسب می كنند پس از گذشت مدتی حتی تا دوران بزرگسالی از جلب توجه دیگران ناتوان می مانند. اجتماعی شدن و ارائه رفتار مناسب، یك سیستم دو جانبه ارتباطی، ‌میان فرد و جامعه است به همین جهت هم تاثیرات فرهنگی و هم الگوهای رشدی فرد بطور هم زمان مد نظر قرار داده می شود و به همین دلیل آموزش مهارت های اجتماعی را نمی‌توان از زمینه هایی كه رفتار در آن واقع می شود (مدرسه) جدا كرد. اختلال رفتار اجتماعی در سنین كودكی به شكل پرخاشگری، انزوا، گوشه گیری و ناپختگی جلوه می كند كه در حقیقت هر سه شكل اختلال، حاكی از عدم یادگیری مهارت های اجتماعی است (حسینی و دری) .

 مهارت های اجتماعی را می توان شامل: مهارت در تشخیص احساس های خویش، مهارت كنترل خویش، مهارت در ارتباط كلامی، مهارت در همدلی و همدردی، ‌مهارت در ارتباط با گروه،‌ مهارت در تشخیص خصوصیات گروه,جرئت ورزی و ... است.

 بنا به تعریف، مهارت‌های اجتماعی به رفتارهای آموخته شده و مقبول جامعه اطلاق می‌شود، رفتارهایی که شخص می‌تواند با دیگران به نحوی ارتباط متقابل  برقرار کند که به بروز پاسخ‌های مثبت و پرهیز از پاسخ‌های منفی بینجامد (کارتلج و میلبرن، 1985، ترجمه نظری‌نژاد).[2]

 در این راستا، رفتار اجتماعی بر تمامی جنبه‌های زندگی کودکان سایه می‌افکند و بر سلامت روانی، سازگاری و شادکامی بعدی آن‌ها تاثیر می‌گذارد. توانایی فرد از نظر کنار آمدن با دیگران و انجام رفتارهای اجتماعی مطلوب، میزان محبوبیت او را میان همسالان و نزد معلمان، والدین و دیگر بزرگسالان مشخص می‌کند. میزان توانایی فرد در مهارت‌های اجتماعی به طور مستقیم به رشد اجتماعی فرد و کمیت و کیفیت رفتارهای اجتماعی مطلوبی که از خود نشان می‌دهد، مربوط می‌شود (متسون و اولندیک، 1988، ترجمه به‌پژوه، 1384)[3]

 طبق تحقیقات و مطالعات انجام شده، یکی از مسائلی که در مقطع ابتدایی از اهمیت زیادی بر خوردار است، داشتن مهارت اجتماعی دانش آموزان است.مهارت اجتماعی به مجموعه رفتارهای فراگرفته قابل قبولی گفته می شود که فرد را قادر میسازد با دیگران رابطه موثر داشته و از عکس العمل های نا معقول اجتماعی خودداری کند. ( گرشام و الیوت 1984)[4]

 در این دوران (كودكی)است كه فرد نسبت به شخصیت خود آگاهی پیدا میكند .دراین راستا ارزش گذارشتن به ویژگی های خودكه یكی از ویژگیهای مهم وقابل بحث درباره رشد خود محسوب می شود میتواند به شكل گیری یكی دیگراز جنبه های مهم رشدكه همان شكل گیری و تكوین هویت فردی است بینجامد(براهنی1378 ).                           یكی از دلایل  اصلی كه سبب می شود كودكان خاصی محبوبیت نداشته باشند این است كه این كودكان مهارت های اجتماعی مناسبی كه می تواند آن ها را دوست داشتنی جلوه دهد، ندارند. آن ها در یك وضعیت دو سویه گرفتارند. از طرفی، دانش آموزان بی دقت فرصتی برای تمرین مهارت اجتماعی نمی یابند و از طرف دیگر آن هایی كه در مهارت های اجتماعی ضعیف هستند  قادر به برقراری دوستی نیستند(لوییس و دورلاگ 1991)[5]

احساس عزت نفس در كودكان ازنگرش والدین و معلمین نشأت می گیرد(مارسیا كروگر1979) [6]

همه كودكانی كه پا به مرحله رشدمی گذارند بایداز آزادی و استقلال نسبی برخوردارباشند.

 لذا باید عزت نفس كودكان را تقویت كرد برای این كار چهار ركن

وجوددارد:محبت،زمان،انضباط،پذیرش.نخستین محیطی كه كودك در آن زندگی را آغاز می كند خانواده است. كودكی كه موردبی اعتنایی و توهین دیگران قرار گیرد دچار حس حقارت و خود كم بینی می شود.تمام افراد انسان از زایل شدن شخصیت خود ناراحت می شوند و این عارضه در كودكان عاطفی تر و حساس تر است . راجرز احترام بدون شرط به كودكان را اساس تشكیل عزت نفس در آنان می داند(شاملو1378).

پدرومادر نخستین معلم ومربی كودك اند.عملكردورفتارآنها درس آموزنده ایی برای كودكان است. بسیاری از كودكان نمیتوانند اعتماد بنفس داشته باشند چون مهارت اجتماعی كافی كسب نكرده اند. بدین سان آموزش و مهارت و روش كسب موفقیت و پیروزی در امور, خود ازعوامل عزت نفس است .درطول سالهای مدرسه برخی از كودكان به وسیله همسالان خود طرد می شوند كه  این به دلیل نداشتن مهارت اجتماعی كافی است (پاركر و اشر1978)(1).

 علاوه بر عوامل فردی نقش عوامل خانوادگی و اجتماع هم در ایجاد و گسترش این آسیب ها و هم اتخاذ رویكرد های اجتماعی در پیشگیری و كنترل آنها ملموس تر می گردد لذا موقعیت نهاد خانواده و اجتماع در محیطی كه به طور دائم درحال دگرگونی است مستلزم اتخاذ رویكرد ها روش ها و ابزارهایی است كه امكان انعطاف مبتنی بر دانایی و خلاقیت را بسرعت به آن بدهد .چه در دنیایی ساده و آرام وچه در دنیای پر تحول كودكان ما زندگی خواهند كردو صد درصد نیاز به ابزاری قدرتمند جهت سازگاری با این محیط دارند(پایان نامه).

در اسلام نیز نظراتی در این مورد ارائه شده است.خداوند برای انسان در اساس انسان بودنش بهره وری هایی را فراهم كرده كه مایه امتیازاواز دیگر موجودات است.مقصود ازاصل عزت این است كه باید انسان مكرم را عزیز داشت.و مایه های عزت نفس اورا فراهم كرد.از این رو یكی از اوصاف خداوند رب العز[7] است.

2.خداوند صاحب عزت

 این وصف بیانگر ان است كه خداوند مالك وصاحب عزت است.قرآن كریم نیز در آیاتی به عزت نفس اشاره میكندودر چند جا تصریح شده كه تمام عزت نزد خداوند است. پیامبر(ص)در حدیثی فرمودند:پروردگار شما همه روزه می گوید منم عزیز و هركس عزت دو جهان خواهدباید اطاعت عزیزكند (تفسیرنورالثقلین).

همچنین اما حسن (ع)در روایتی می فرماید:هرگاه بخواهی بدون داشتن قبیله عزیز باشی از سایه لذت معصیت خدا بدرآی و در پناه عزت اطاعت او قراربگیر.(بحارالانوار).

همه ما مستحق دریافت احترام از دیگران هستیم در مورد كودكان نیز دروهله اول بعنوان انسان صرف نظر ازطبقه اجتماعی،نژاد،جنسیت،سن،مذهب و در وهله دوم بعنوان وكودك خانواده صرف نظر از فرزند اول یا دوم  بزرگی یا كوچكی باید مورد احترام واقع شویم بنابراین عزت نفس نقش بسزایی در احقاق حقوق افراد دارد.  (ریس و گراهام 1991)

 

فهرست مطالب

 

 فصل اول

1-1مقدمه. 1

1-2 بیان مسئله و سوالهای پژوهش.... 7

1-3 اهمیت و ضرورت پژوهش.... 8

1-4 فرضیه های پژوهش.... 9

هدف پژوهش.... 10

متغییرها 10

1-5 تعاریف و اصطلاحات... 10

تعاریف عملیاتی.. 11

فصل دوم

2-1 چهارچوب نظری.. 14

2-2آماده سازی مهارت های اجتماعی در6 مرحله. 16

2-3  عزت نفس از دو بخش تشكیل می شود. 18

2-4 ابعاد مهارتهای اجتماعی.. 19

2-5 انواع رفتار جرأت مندانه. 25

هدف های جرأت ورزی.. 25

2-6 مزایای رفتار جرأتمندانه. 25

2-7 والدین و روابط همسالان. 28

2-8  ماهیت عزت نفس.... 30

2-9  نحوه شکل گیری عزت نفس.... 31

2-10  پیشنهادهایی برای تقویت عزت نفس كودكان. 33

2-11  مؤلفه‌های اساسی عزت‌نفس.... 39

2-12 علل پیدایش خویشتن و عزت‌نفس.... 41

2-13 مفهوم عزت‌نفس.... 46

2-14 بدرفتاری جسمانی یا جنسی.. 51

2-15 رویكرد اسلام نسبت به عزت نفس.... 55

2-16 تعریف عزت نفس از دیدگاه اسلامی.. 56

2-17 نفس در نظریه دانشمندان اسلامی.. 57

2-18 تاریخچه. 57

2-19 .به نظركوپر اسمیت منابع عزت نفس شامل موارد ذیل می باشد. 60

2-20 پیشینه های پژوهش.... 60

پژوهش های انجام یافته در داخل.. 62

پژوهش های انجام یافته در خارج.. 64

فصل سوم

3-1  روش پژوهش.... 68

3-2 جامعه آماری.. 68

3-3   نمونه آماری و نحوه نمونه گیری.. 69

3-4 شیوه جمع آوری اطلاعات آزمون آماری.. 69

ابزار گرد آوری پژوهش.... 70

فصل چهارم

4-1 بخش اول آمار توصیفی.. 73

بخش دوم :آمار استنباطی.. 77

فصل پنجم

5-1 بحث و نتیجه گیری.. 81

5-2   پیشنهادات... 83

5-3 محدودیت ها 84

منابع.. 85